Dwangsom: wat is het, hoe werkt het en hoe vraag je die aan?

Een dwangsom is een geldbedrag dat iemand verplicht moet betalen zodra hij niet, of niet op tijd, voldoet aan een opgelegde verplichting. Het is een pressiemiddel om naleving af te dwingen, geen boete of schadevergoeding.

Zowel in het civiele recht als in het bestuursrecht kan een dwangsom worden opgelegd. In het eerste geval legt de rechter het bedrag vast om contractbreuk of ander onrechtmatig gedrag te beëindigen; in het tweede gebruikt de overheid een “last onder dwangsom” of volgt automatisch een bedrag als zij te laat beslist op een aanvraag. Dit artikel laat stap-voor-stap zien 1) wat een dwangsom precies is, 2) wanneer en onder welke voorwaarden zij wordt opgelegd, 3) hoe het bedrag wordt vastgesteld, 4) hoe u een dwangsom tegen een trage overheid claimt en 5) hoe u zich kunt verweren of betalen als u zelf aan de beurt bent. Daarna vindt u voorbeelden, rekenmodellen, valkuilen én actieplan.

Wat is een dwangsom in juridische zin?

Voordat u in de procedurele details duikt, is het goed om scherp te hebben wat een dwangsom juridisch precies is. Kort gezegd verplicht de wet of de rechter iemand om een geldbedrag te betalen voor iedere dag (of per overtreding) dat hij in gebreke blijft een bepaalde prestatie na te komen. Dat bedrag “verbeurt” automatisch zodra de in het besluit of vonnis opgenomen termijn verstrijkt.

Kernbegrip en wettelijke basis

In het civiele recht staat de dwangsom in art. 611a Rv: de rechter kan een partij die iets moet doen of nalaten dit kracht bijzetten met een geldelijke prikkel. In het bestuursrecht vinden we de grondslag in art. 5:32 Awb (last onder dwangsom) én in de artikelen 4:17–4:20 Awb (automatische dwangsom bij niet-tijdig beslissen). Anders dan een bestuurlijke boete of schadevergoeding is de dwangsom géén straf en evenmin bedoeld om schade te compenseren; zij moet enkel nakoming stimuleren.

Doel en karakter: pressiemiddel in plaats van straf

Wetgever en rechter kiezen voor een dwangsom omdat zij snelle naleving belangrijker vinden dan langdurige procedures. Het vooruitzicht om dagelijks — soms stevig — te betalen, zet bedrijven én particulieren doorgaans tot actie aan zonder dat een executietraject nodig is.

Essentiële kenmerken op een rij

• Voorwaardelijk: pas verschuldigd als de hoofdverplichting niet (tijdig) wordt nagekomen
• Automatische verbeurte: geen extra sommatie vereist
• Rechter/bestuur kan bedrag matigen, opschorten of opheffen
• Vervalt volledig zodra de verplichting correct is nagekomen
• Invorderbaar via executie (civiel) of invorderingsbeschikking (bestuursrecht)

Twee hoofdcategorieën: civielrechtelijke en bestuursrechtelijke dwangsom

Dwangsommen komen in twee smaken: civielrechtelijk en bestuursrechtelijk. Het verschil schuilt vooral in de instantie die het pressiemiddel oplegt en de wettelijke basis waarop dat gebeurt.

Civielrechtelijke dwangsom door de rechter

Bij civiel recht kan de rechter in een vonnis of kort geding een dwangsom verbinden aan de hoofdveroordeling. Levert de verkoper de machine niet, dan betaalt hij bijvoorbeeld €500 per dag tot hooguit €25.000. De rechter kan het bedrag later op verzoek matigen of schrappen.

Last onder dwangsom door een bestuursorgaan

In het bestuursrecht vaardigt een bestuursorgaan een ‘last onder dwangsom’ uit (art. 5:32 Awb). De beschikking noemt de overtreding, de hersteltermijn en het bedrag. Houdt een horeca-exploitant zich niet aan de geluidsnorm, dan volgt bijvoorbeeld €1.000 per overtreding met een maximum dat het bestuur vindt.

Automatische dwangsom bij niet tijdig beslissen (Wet dwangsom en beroep)

Bij te laat beslissen (art. 4:17 Awb) krijgt het bestuur na ingebrekestelling nog 14 dagen. Daarna loopt de dwangsom op: €23 per dag (1-14), €35 (15-28) en €45 verder, tot max. €1.442 voor de aanvrager.

Wanneer en onder welke voorwaarden kan een dwangsom worden opgelegd?

Een dwangsom komt niet uit de lucht vallen. Voor oplegging gelden strikte voorwaarden die zowel de belangen van de schuldeiser als die van de (mogelijke) overtreder beschermen. Hieronder de kerncriteria, herkenbare praktijkvoorbeelden en de belangrijkste uitzonderingen.

Algemene vereisten voor oplegging

Een dwangsom kan pas worden ingezet als:

• er een concrete, rechtsgeldige hoofdverplichting bestaat;
• de schuldenaar eerst een reële uitvoeringstermijn heeft gekregen;
• nakoming objectief mogelijk is;
• de maatregel subsidiair en proportioneel is;
• het gekozen bedrag daadwerkelijk prikkelt tot naleving.

Typische civiele situaties

In civiele procedures fungeert de dwangsom vooral als stok achter de deur bij contractuele verplichtingen. Voorbeelden: levering van machines, verwijdering van lasterlijke content, naleving van een omgangsregeling of non-concurrentiebeding. Overtreder betaalt per dag of per incident tot het vastgestelde maximum.

Typische bestuursrechtelijke situaties

Bestuursorganen koppelen een last onder dwangsom vaak aan omgevings- of veiligheidsregels. Denk aan een illegale aanbouw, horeca die sluitingstijden negeert, of een fabrikant die milieu-rapportages achterhoudt. Bedrag, looptijd en plafond staan in de handhavingsbeschikking.

Uitzonderingen en afwijzingsgronden

Geen dwangsom bij louter betalingsvorderingen, feitelijk onmogelijke prestaties of handelingen die botsen met strafrechtelijke sancties. Rechter of bestuur kan het verzoek daarnaast weigeren of het bedrag fors matigen wanneer de sanctie disproportioneel uitpakt.

Hoogte van de dwangsom: berekening en praktische voorbeelden

Hoe hoog een dwangsom uitvalt, hangt niet van een vaste formule af. Rechter of bestuur kijkt naar de concrete overtreding en stemt de financiële prikkel daarop af. Toch zijn er herkenbare factoren, gangbare constructies en wettelijke plafonds waar u op kunt rekenen.

Factoren die bepalen hoe hoog de dwangsom wordt

• financieel voordeel van de overtreding
• ernst en duur van de inbreuk
• risico op herhaling of maatschappelijke impact
• draagkracht van de overtreder
• noodzakelijke prikkel om snelle nakoming af te dwingen

Dagelijkse dwangsom vs. eenmalig bedrag

• Dagelijks/periodiek: € x per dag, week of overtreding; ideaal bij doorlopende verplichtingen (geluidsnorm, omgangsregeling).
• Eenmalig: één fors bedrag dat ineens verbeurt; geschikt wanneer één actie voldoende is, zoals afgifte van documenten.

Wettelijke maxima en richtbedragen

• Automatische dwangsom bij te late beslissingen overheid: €23 → €35 → €45 per dag, maximaal €1.442 (art. 4:17 Awb).
• Civiel en handhavingsrecht kennen géén hard plafond, maar rechters zetten vaak een cap om disproportionele miljoenenclaims te voorkomen.

Rekenvoorbeelden en tabel

Deze voorbeelden laten zien hoe een dwangsom snel oploopt, maar ook hoe een vooraf vastgesteld maximum financiële rampspoed begrenst.

Een dwangsom claimen bij te late besluitvorming van de overheid

Wacht de gemeente, UWV of andere instantie te lang met een besluit, dan kunt u zelf de stopwatch én de portemonnee aanzetten. De Wet dwangsom en beroep bij niet tijdig beslissen (Awb §§4:17-4:20) regelt dat de overheid u tot maximaal €1.442 moet betalen zodra zij, na waarschuwing, in gebreke blijft. Hieronder het stappenplan in vogelvlucht.

Stap 1: Check de wettelijke beslistermijn

Noteer de dag waarop uw aanvraag of bezwaar is ontvangen. Standaard geldt acht weken, maar bijzondere wetten kunnen 12 of 26 weken noemen. Is die termijn verstreken zonder besluit, dan kunt u verder.

Stap 2: Formuleer en verstuur de ingebrekestelling

Stuur een korte, schriftelijke brief aan het juiste bestuursorgaan: vermeld dossiernummer, verzoek om alsnog te beslissen en kondig de dwangsom aan (art. 4:17 lid 3 Awb). Bewaar een verzend- én ontvangstbewijs.

Stap 3: Wachttermijn van 14 dagen en automatische verbeurte

Na ontvangst heeft het bestuur nog 14 dagen respijt. Dag 15 start de teller: €23 p.d. (dagen 1-14), €35 p.d. (15-28) en €45 p.d. daarna, tot het wettelijke maximum.

Stap 4: Beroep bij de bestuursrechter als besluit uitblijft

Blijft het besluit alsnog weg, stel binnen twee weken beroep in bij de rechtbank. De rechter kan het bestuur dwingen te beslissen, een hogere dwangsom opleggen en uw proceskosten vergoeden.

Veelgemaakte fouten en praktische tips

• Geen bewijs van ontvangst: verstuur aangetekend of per fax.
• Verkeerd tellen van termijnen: eerste dag telt niet mee.
• Te laat beroep instellen: houd de twee-wekentermijn strikt aan.
  Praktisch: voeg een herinnering in uw agenda voor dag 14 en dag 42, dan loopt u geen geld of rechtsmiddel mis.

Nakoming, invordering en verjaring van een verbeurde dwangsom

Zodra de in het vonnis of besluit genoemde termijn is verstreken zonder correcte nakoming, ‘verbeurt’ de dwangsom automatisch. Vanaf dat moment gelden andere spelregels dan bij de hoofdverplichting zelf.

Wat als de dwangsom wordt verbeurd?

De verbeurde som is direct opeisbaar; de schuldeiser hoeft niet nog eens te sommeren. Betaalt de wederpartij niet vrijwillig, dan begint de wettelijke rente (art. 6:119 BW) te lopen vanaf de dag van verzuim.

Executie en incasso

Met het executoriale afschrift van het vonnis kan de deurwaarder beslag leggen op salaris, bankrekeningen of goederen. Bij een bestuursrechtelijke last onder dwangsom volgt eerst een invorderingsbeschikking; pas daarna kan het bestuur daadwerkelijk tot beslag overgaan.

Verjaringstermijnen en stopzetten rente

Civiele dwangsommen verjaren na zes maanden, gerekend vanaf de dag ná verbeurte. Een stuitingshandeling – aanmaning, dagvaarding of erkenning – zet een nieuwe vijfjaarstermijn in gang. Bestuursrechtelijke invordering verjaart na één jaar plus vijf jaar.

Verweer en preventie: zo voorkom of verlaag je een dwangsom

Voorkomen is goedkoper dan betalen. Wie tijdig reageert op signalen van de wederpartij of het bestuur kan een dreigende dwangsom vaak nog afwenden of fors verlagen. Hieronder de belangrijkste juridische en praktische knoppen waaraan u kunt draaien.

Juridische middelen tegen een (dreigende) dwangsom

• Maak bezwaar of beroep tegen een bestuursbesluit binnen de gestelde termijn.
• Vraag de civiele rechter om opheffing of schorsing (art. 611d Rv) als omstandigheden zijn gewijzigd.
• Start een voorlopige voorziening bij spoedeisend belang om de executie op pauze te zetten.

Aantonen van onmogelijkheid of disproportionaliteit

Breng met bewijsstukken naar voren dat naleving feitelijk onmogelijk is (force majeure, vergunning ontbreekt) of dat het bedrag buiten verhouding staat tot het financieel voordeel. Rechter of bestuur kan de verhoging dan matigen of intrekken.

Praktische strategieën voor bedrijven en particulieren

1. Communiceer vroeg met de wederpartij en leg voortgang schriftelijk vast.
2. Vraag vóór oplegging extra tijd of een lager tarief en werk een realistisch plan van aanpak uit.
3. Documenteer alle handelingen; goede stukken zijn uw beste schild in een procedure.

Veelgestelde vragen over dwangsommen

“Wat houdt een dwangsom in?”

Voorwaardelijke geldsom die automatisch verschuldigd is zodra men een opgelegde verplichting niet nakomt.

“Hoe hoog mag een dwangsom zijn?”

Geen wettelijk plafond; rechter of bestuur bepalen een proportioneel bedrag dat voldoende prikkelt.

“Wie ontvangt het geld van een verbeurde dwangsom?”

Civiele dwangsom gaat naar de eiser, bestuursrecht naar schatkist, bij te late beslissing naar aanvrager.

“Hoe hoog is de dwangsom van het UWV of Belastingdienst?”

Staffel: €23, €35, €45 per dag tot maximaal €1.442, ook bij UWV/Belastingdienst geldt onverkort.

Tot slot

Een dwangsom is kortweg een financiële “stok achter de deur” om iemand te dwingen een verplichting na te komen. De rechter kan haar opleggen in civiele zaken, het bestuur in handhavingszaken en de wet laat haar zelfs automatisch ontstaan wanneer de overheid te laat beslist. Voorwaarde is steeds dat de prestatie haalbaar is en het bedrag proportioneel prikkelt; anders kan matiging of vernietiging volgen. Wie een besluit mist, kan met een ingebrekestelling zelf tot € 1.442 claimen, maar andersom loopt een verbeurde dwangsom direct op en is zij via beslag invorderbaar. Het loont dus om deadlines strak te bewaken, tijdig bezwaar te maken en – waar nodig – deskundige hulp in te schakelen. Heeft u vragen of speelt er een complexe, internationale situatie? Neem gerust contact op met Law & More voor gericht juridisch advies.