Dark patterns en consumentenbescherming: verboden trucs en regelgeving

Websites en apps verzinnen steeds slimmere trucs om je online om de tuin te leiden. Dark patterns zijn verboden ontwerptechnieken waarmee bedrijven je proberen te manipuleren, zodat je keuzes maakt die eigenlijk niet in je voordeel zijn.

Deze misleidende praktijken lopen uiteen van onvindbare uitschrijfknoppen tot neptimers die je het gevoel geven snel te moeten beslissen.

Europese toezichthouders zijn de laatste jaren echt in de aanval gegaan tegen deze manipulatieve trucs. Uit onderzoek op 399 commerciële websites bleek dat 148 sites minstens één dark pattern gebruikten.

Nederlandse en Europese autoriteiten nemen deze praktijken steeds serieuzer. Ze voeren actief handhaving uit.

De wetgeving rond consumentenbescherming verandert voortdurend om digitale misleiding aan te pakken.

Voor financiële diensten geldt sinds 2023 een specifiek verbod op dark patterns. Privacytoezichthouders hebben ook nieuwe richtlijnen opgesteld voor sociale mediaplatforms.

Wat zijn dark patterns en waarom zijn ze verboden?

Dark patterns zijn slimme trucs in het ontwerp van websites die je op het verkeerde been zetten. Ze sturen je richting keuzes die je normaal niet zou maken.

Deze technieken spelen met design en taalgebruik om mensen te manipuleren. Ze zijn verboden omdat ze de keuzevrijheid van consumenten flink beperken.

Definitie en kenmerken van dark patterns

Dark patterns zijn manipulatieve elementen op websites en in apps. Ze sturen je bewust richting handelingen die je niet echt wilt.

Deze patronen gebruiken psychologische trucs om je te beïnvloeden. Denk aan misleidende taal, verborgen opties of een vals gevoel van haast.

Vaak zitten deze trucs net op het randje van de wet. Er is meestal wel een uitweg, maar die is zo verstopt dat je er bijna overheen kijkt.

Belangrijke kenmerken:

• Misleidende bewoordingen
• Verborgen informatie
• Valse tijdsdruk
• Onduidelijke knoppen
• Manipulatieve kleuren

Ze werken omdat mensen nu eenmaal snel beslissen zonder alles te lezen. Wie leest nou echt altijd de kleine lettertjes?

Verschil tussen verleiding en misleiding

Normale marketing laat producten aantrekkelijk lijken door echte voordelen te benadrukken. Dat hoort bij eerlijke concurrentie.

Dark patterns gaan een stap verder. Ze misleiden je bewust door belangrijke info weg te laten of te verstoppen.

Het draait om transparantie. Eerlijke marketing geeft je alle feiten, dark patterns verbergen kosten of maken uitschrijven onnodig lastig.

Verleiding respecteert je keuze. Misleiding door dark patterns neemt die keuze eigenlijk gewoon weg.

Een advertentie voor korting is verleiding. Maar een timer die een valse schaarste suggereert? Dat is gewoon misleiding.

Veelvoorkomende soorten dark patterns

Valse urgentie zie je echt overal. Websites laten timers zien die suggereren dat een aanbieding bijna weg is, maar vaak loopt die timer gewoon weer opnieuw.

Verborgen kosten duiken pas op bij het afrekenen. Vooral bij reiswebsites en ticketverkopers gebeurt dit vaak.

Social proof manipulation toont nepberichten als “Iemand uit Amsterdam kocht dit net.” Meestal is daar niets van waar.

Prijsvergelijking wordt bemoeilijkt door bundels zonder duidelijke prijzen. Je kunt dan nauwelijks vergelijken.

Cookie-manipulatie maakt weigeren van tracking bijna onmogelijk. De “accepteer alles” knop is groot en fel, terwijl “weigeren” ergens klein en grijs staat.

Consumentenbescherming en juridische kaders

De Europese en Nederlandse wetgeving biedt allerlei kaders om consumenten tegen dark patterns te beschermen.

De Autoriteit Consument & Markt (ACM) houdt toezicht en treedt op tegen bedrijven die verboden praktijken gebruiken.

Verboden praktijken onder de Europese wetgeving

De Richtlijn oneerlijke handelspraktijken is de basis om dark patterns aan te pakken. Deze richtlijn verbiedt misleidende handelspraktijken breed.

Misleidende praktijken zijn bijvoorbeeld het geven van verkeerde informatie, of een website zo presenteren dat je op het verkeerde been wordt gezet.

De Richtlijn consumentenrechten eist dat je uitdrukkelijk toestemming geeft voor extra betalingen. Automatisch aangevinkte vakjes voor abonnementen mogen dus meestal niet.

De Richtlijn oneerlijke bedingen beschermt tegen oneerlijke contractvoorwaarden. Automatische verlengingen zonder duidelijke waarschuwing vallen daaronder.

Drie hoofdcategorieën verboden praktijken:

• Misleidende handelspraktijken (onjuiste informatie)
• Misleidende omissies (weglaten belangrijke informatie)
• Agressieve handelspraktijken (druk uitoefenen)

Nederlandse regelgeving en toezicht

De ACM houdt al jaren streng toezicht op oneerlijke handelspraktijken. Zo’n 70-80% van hun onderzoeken de afgelopen drie jaar draaide om consumentenbescherming.

In 2023 kondigde de ACM aan nog scherper te letten op misleiding door online bedrijven. Vooral dark patterns en nepreviews in webshops staan nu extra in de schijnwerpers.

Recente ACM-acties tegen dark patterns:

• Maart 2022: Actie tegen neplikes en nepvolgers bij influencers
• Juli 2022: Wish stopte met schijnkortingen en prijspersonalisatie na ingrijpen

De Prijzenwet verbiedt het gebruik van nepkortingen. Je mag niet zeggen dat iets eerder duurder was als dat niet klopt.

Rol van de zwarte lijst van misleidende handelspraktijken

De zwarte lijst bevat praktijken die altijd als oneerlijk gelden. Die zijn dus automatisch verboden, punt uit.

Dark patterns op de zwarte lijst:

• Bait and switch: Adverteren met een product dat niet beschikbaar is
• Neppe aftelklokken: Valse tijdsdruk creëren
• Nepreviews: Valse beoordelingen plaatsen

De Europese Commissie gebruikte punt 28 van die lijst om TikTok te dwingen duidelijk te maken wat commerciële content is. Vooral kinderen zijn zo beter beschermd tegen misleidende reclame.

Uit onderzoek van Europese toezichthouders bleek dat 148 van de 399 onderzochte webshops dark patterns gebruikten. 42 sites hadden neppe aftelklokken, en 54 stuurden consumenten naar duurdere producten.

Voorbeelden van verboden trucs bij online platforms en webshops

Online winkels halen van alles uit om je tot een aankoop te verleiden. Ze gebruiken dark patterns om je koopgedrag te sturen met valse urgentie, neprecensies en ongewenste producten in je winkelmandje.

Nepkortingen en valse schaarste

Webshops creëren vaak een vals gevoel van haast door nepkortingen te tonen. Ze verhogen eerst de prijs en bieden dan zogenaamd korting, terwijl dat eigenlijk gewoon de normale prijs is.

Veelvoorkomende trucs:

• Timers die beweren dat een aanbieding bijna afloopt
• Berichten als “Nog maar 3 op voorraad!”
• Kortingscodes die altijd werken, maar urgent lijken

Valse schaarste is ook populair. Je ziet meldingen dat andere klanten net hetzelfde product kochten—vaak is dat gewoon verzonnen.

Sommige platforms maken prijsvergelijkingen lastig door bundels aan te bieden zonder duidelijke prijzen per stuk.

Nep-reviews en manipulatief ontwerp

Valse recensies geven een verkeerd beeld van de kwaliteit van producten. Webshops kopen positieve beoordelingen of laten medewerkers nep-reviews schrijven.

Manipulatief ontwerp maakt de verkeerde keuze aantrekkelijker. Visuele trucjes zijn bijvoorbeeld:

• Groene knoppen voor “Ja” bij cookiemeldingen
• Grijze, onduidelijke knoppen voor “Nee”
• Verborgen verzendkosten tot het laatste moment

Confirmshaming is ook zo’n techniek. Je krijgt teksten als “Nee, ik betaal liever de volle prijs” op afwijsknoppen.

Social proof manipulatie laat nep-pop-ups zien, zoals “Iemand uit Utrecht kocht dit net.” Je vraagt je af: wie trapt daar nog in? Maar het werkt blijkbaar nog steeds.

Automatisch toevoegen aan het winkelmandje

Veel webshops gooien automatisch extra producten in je winkelwagentje. Vaak zie je dat pas als je wilt afrekenen.

Voorbeelden van automatische toevoegingen:

• Verzekeringen bij elektronicaverkoop
• Extra servicepakketten bij software
• Verlengde garanties bij apparaten

Deze truc werkt omdat niemand zin heeft om helemaal opnieuw te beginnen met shoppen. Mensen slikken de extra kosten gewoon om tijd te besparen.

Verborgen kosten duiken ook ineens op tijdens het bestellen. Schoonmaakkosten, servicekosten of bezorgtoeslagen zie je vaak pas bij de allerlaatste stap.

Sommige sites verstoppen uitschrijflinks in nieuwsbrieven. De link staat er wel, maar heeft precies dezelfde kleur als de achtergrond. Flauw, maar het gebeurt.

Dark patterns op sociale media en apps

Sociale mediaplatforms maken slim gebruik van ontwerptrucs om je te sturen bij privacy-keuzes. Het beïnvloedt stiekem hoe en welke gegevens je deelt.

Manipulatie van privacy-instellingen

Platforms verstoppen privacy-instellingen diep in hun menu’s. Je moet echt zoeken naar belangrijke privacy-opties.

Ze gebruiken vaak onduidelijke taal bij instellingen. Je snapt amper wat een knop precies doet, laat staan wat de gevolgen zijn.

Soms gooien ze je plat met informatie. Je krijgt ineens tig opties tegelijk voorgeschoteld, waardoor je het overzicht verliest.

Pre-aangevinkte vakjes zijn ook zo’n valkuil. Je geeft ongemerkt toestemming voor gegevensverwerking omdat je het vakje niet hebt uitgezet.

De keuze-architectuur is vaak asymmetrisch. Het is veel makkelijker om privacy-onvriendelijke keuzes te maken dan om je gegevens te beschermen.

Beïnvloeding van keuzevrijheid van de klant

Sociale media-apps zetten allerlei trucs in om je keuzevrijheid in te perken. Valse urgentie is een klassieker—plotseling moet je snel handelen, anders mis je iets.

Ze bouwen sociale druk op door te laten zien hoeveel vrienden al ergens mee akkoord zijn gegaan. Je voelt je bijna verplicht om hetzelfde te doen.

Platforms maken weigeren lastig. De “Nee”-knop is vaak klein of onopvallend, terwijl “Ja” groot en fel is.

Ze spelen met emoties via kleuren, afbeeldingen en teksten. Rode waarschuwingen en groene bevestigingen sturen je subtiel richting hun gewenste keuze.

Soms lijkt het alsof je geen alternatieven hebt. Je krijgt het gevoel dat je geen andere optie hebt dan akkoord gaan.

Voorbeelden uit sociale mediaplatforms

Facebook en Instagram stoppen privacy-instellingen diep weg onder meerdere menu’s. De standaardinstellingen zijn meestal niet bepaald privacyvriendelijk.

TikTok vinkt standaard allerlei vakjes aan als je je aanmeldt. Je wordt aangemoedigd snel door de instellingen te klikken zonder goed te lezen.

LinkedIn gebruikt sociale druk door te laten zien hoeveel contacten bepaalde instellingen hebben gekozen. Je voelt je bijna gedwongen om hetzelfde te doen.

Twitter maakt de “Toestaan”-knop groot en blauw, terwijl “Weigeren” klein en grijs is. Dat stuurt je duidelijk een bepaalde kant op.

Snapchat roept valse urgentie op door te zeggen dat bepaalde functies maar tijdelijk beschikbaar zijn. Je neemt sneller beslissingen zonder goed na te denken.

Handhaving en sancties: toezicht op verboden dark patterns

De Autoriteit Consument & Markt (ACM) en Europese toezichthouders houden scherp toezicht op dark patterns. Bedrijven die deze trucs gebruiken, riskeren flinke boetes tot €900.000 of zelfs het offline halen van hun website.

Rol van de ACM en Europese toezichthouders

De ACM let streng op misleiding door webshops, ook als het gaat om dark patterns op websites en apps.

Europese toezichthouders onderzochten 148 websites en zagen dat ze minstens één manipulatief patroon gebruikten. De ACM deed actief mee aan dat onderzoek.

De Europese Commissie liet een groot onderzoek uitvoeren naar dark patterns. Ongeveer 40% van de onderzochte webshops probeerde consumenten te misleiden.

Europese toezichthouders werken samen om dark patterns aan te pakken. De European Data Protection Board stelde nieuwe richtlijnen op voor het herkennen en vermijden van dark patterns op sociale media.

De ACM steekt 70 tot 80% van haar onderzoeken in consumentenbescherming. Online misleiding blijft een belangrijk thema voor 2025.

Handhavingsmogelijkheden en boetes

Bedrijven die dark patterns gebruiken, kunnen hoge boetes krijgen. Die lopen op tot €900.000 of 10% van de jaarlijkse omzet.

De ACM heeft al verschillende webshops aangepakt. Een Nederlandse webshop moest €100.000 betalen voor nepreviews en het verwijderen van negatieve beoordelingen.

Websites offline halen

Sinds 2020 mag de ACM malafide webshops offline halen. In maart 2024 gebeurde dat voor het eerst.

De ACM haalde meerdere sites van webwinkel TI-84shop uit de lucht. Klanten klaagden over niet-geleverde producten en een onbereikbare klantenservice. Ook blokkeerde de webshop negatieve recensies.

Deze maatregel mag alleen als:

• Er geen andere effectieve middelen zijn
• Er gevaar is voor ernstige schade aan consumenten
• Een rechter-commissaris toestemming geeft

Toekomst van consumentenbescherming bij digitale misleiding

De European Digital Fairness Act en strengere toezichtmaatregelen leggen de basis voor betere bescherming tegen manipulatief digitaal ontwerp. Consumenten krijgen straks meer tools en rechten om zich te weren tegen dark patterns.

Nieuwe ontwikkelingen in regelgeving

De Digital Fairness Act is een flinke stap vooruit in Europa. Die wet pakt misleidende ontwerptechnieken aan die consumenten schaden.

De ACM heeft aangekondigd strenger te gaan controleren in 2023 en daarna. Nederlandse webshops staan onder een vergrootglas vanwege het veelvuldige gebruik van dark patterns.

Europese toezichthouders werken samen aan nieuwe handhavingsstrategieën. Uit hun screening van 399 webshops bleek dat 148 sites manipulatieve trucs inzetten.

Nieuwe regels richten zich op:

• Verbod op misleidende countdown-timers
• Strengere regels voor nepreviews
• Bescherming tegen automatische abonnementen
• Transparantie over gepersonaliseerde prijzen

De European Data Protection Board stelt nieuwe richtlijnen op voor sociale media. Die helpen platforms om dark patterns te herkennen en te vermijden.

Regels die specifiek op technologie zijn toegespitst krijgen voorrang. Veel experts willen liever maatwerk dan algemene consumentenwetten.

Praktische adviezen voor consumenten

Je kunt jezelf beschermen door bewuster online te winkelen. Herkenning van manipulatieve trucs is je eerste verdedigingslinie.

Let hierop bij webshops:

• Nepkortingen (“was €50, nu €25” zonder bewijs)
• Valse schaarste (“laatste 3 producten”)
• Automatisch aangevinkte vakjes
• Moeilijk vindbare opzegmogelijkheden

Neem je tijd bij belangrijke aankopen. Dark patterns werken vooral goed als je onder tijdsdruk staat.

Check reviews kritisch. Echte recensies bevatten vaak specifieke details over het product.

Handige tips:

• Controleer je winkelmandje op toegevoegde items
• Lees de kleine lettertjes bij abonnementen
• Vergelijk prijzen op verschillende sites
• Maak screenshots van aanbiedingen

Meld verdachte praktijken bij de ACM. Het meldpunt helpt bij het opsporen van nieuwe dark patterns.

Educatie over digitale vaardigheden wordt steeds belangrijker. Scholen en organisaties bieden trainingen aan over online manipulatie.

Frequently Asked Questions

Dark patterns zijn er in allerlei soorten en maten. Consumenten vragen zich vaak af hoe ze deze trucs kunnen herkennen. Europese toezichthouders hebben duidelijke richtlijnen gemaakt om mensen te beschermen tegen manipulatie.

Wat zijn de meest voorkomende soorten dark patterns die consumenten tegenkomen?

Cookiebanners zijn misschien wel het bekendste dark pattern. Ze maken het bijna onmogelijk om cookies te weigeren door vage knoppen of lastige procedures.

Valse schaarste komt ook veel voor. Webshops zeggen bijvoorbeeld “nog maar 2 op voorraad” om je onder druk te zetten.

Verborgen kosten zie je pas op het allerlaatste moment in het bestelproces. Daardoor betaal je vaak meer dan je had verwacht.

Sommige abonnementen zijn lastig op te zeggen. De opzegknop is verstopt of het proces is expres ingewikkeld gemaakt.

Hoe kunnen consumenten dark patterns herkennen en vermijden tijdens online winkelen?

Consumenten moeten echt scherp zijn op websites die tijdsdruk proberen te creëren. Als je berichten ziet over ‘nog maar één uur geldig’ of ‘slechts 2 stuks beschikbaar’, dan wil iemand je waarschijnlijk opjagen.

Lees altijd goed wat je uiteindelijk betaalt voordat je op bestellen klikt. Soms staan er extra kosten verstopt tot het allerlaatste moment.

Let op hoe websites omgaan met cookies. Een eerlijke site maakt het net zo makkelijk om cookies te weigeren als om ze te accepteren.

Kijk uit voor vooraf aangevinkte vakjes. Je zit anders ineens vast aan een abonnement of betaalt voor iets wat je niet wilde.

Welke wetgeving beschermt consumenten tegen het gebruik van dark patterns?

Er bestaat niet één duidelijke wet die alles rondom dark patterns regelt. Verschillende Europese richtlijnen beschermen je toch tegen manipulatie.

De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) pakt misleidende cookie-praktijken aan. De European Data Protection Board heeft zelfs aparte richtlijnen voor dark patterns op sociale media.

Nederlandse toezichthouders zoals de ACM stellen zich streng op. Ze kunnen bedrijven die manipulatieve trucs gebruiken flinke boetes geven.

De Europese Commissie bracht in 2022 een rapport uit met voorbeelden van dark patterns. Dat rapport helpt toezichthouders om websites beter te beoordelen.

Op welke wijze worden dark patterns ingezet door bedrijven om consumentengedrag te beïnvloeden?

Bedrijven sturen je met dark patterns richting keuzes die zij willen. Ze spelen in op je gevoel en gebruiken psychologische trucs.

Onderzoekers bekeken 399 commerciële websites en zagen dat 148 daarvan manipulatieve patronen gebruikten. Vooral bij webshops voor kleding en elektronica komt dit voor.

Webshops wekken vaak de indruk dat je snel moet beslissen omdat de voorraad zogenaamd bijna op is. Daardoor trek je sneller je portemonnee.

Sommige bedrijven maken het lastig om je abonnement op te zeggen of aan te passen. Zo blijf je langer klant dan je eigenlijk van plan was.

Hoe kan men als consument actie ondernemen tegen bedrijven die dark patterns gebruiken?

Je kunt klachten indienen bij de Autoriteit Consument & Markt (ACM). De ACM let goed op misleiding door webshops en deelt boetes uit als dat nodig is.

Maak screenshots van misleidende praktijken. Zo heb je bewijs als je een klacht wilt indienen.

Neem eventueel contact op met andere Europese toezichthouders. Ze werken samen om manipulatieve websites aan te pakken.

Deel je ervaringen met consumentenorganisaties. Samen sta je sterker en bouw je bewijs op tegen bedrijven die dark patterns gebruiken.

Wat zijn de lange termijn effecten van dark patterns op de consumentenvertrouwen in de markt?

Dark patterns ondermijnen het vertrouwen van consumenten in online winkelen. Misleidende praktijken maken mensen juist voorzichtiger als ze aankopen willen doen.

Bedrijven die manipulatieve technieken gebruiken, lopen het risico op negatieve publiciteit. Steeds meer mensen delen hun slechte ervaringen online—dat blijft niet onopgemerkt.

Toezichthouders grijpen inmiddels strenger in tegen dark patterns. Ze geven hogere boetes en controleren websites vaker.

Consumenten worden zich steeds bewuster van deze trucs. Daardoor raken manipulatieve technieken sneller achterhaald en worden ze eigenlijk alleen maar riskanter voor bedrijven.