Stel je voor: een bedrijf kan ineens niet leveren door een overstroming, oorlog, of pandemie. Dan rijst meteen de vraag of ze nog aansprakelijk zijn voor schade.
Overmacht is een juridisch begrip dat beschermt tegen aansprakelijkheid wanneer iemand door oncontroleerbare omstandigheden zijn verplichtingen niet kan nakomen. Dit concept speelt een grote rol in contracten en zakelijke afspraken, maar voelt soms als een grijs gebied.
Ondernemers kennen de term ‘force majeure’ uit contracten. Maar eerlijk: wie weet nou echt precies wanneer je daar succesvol een beroep op doet?
De Nederlandse wet stelt best strenge voorwaarden aan overmacht. Niet elke onverwachte situatie telt zomaar.
We duiken hier in de juridische aspecten van overmacht. Denk aan de basisvoorwaarden, maar ook aan lastige situaties waarin schuldenaren bescherming zoeken.
Wanneer geldt overmacht nou echt? En hoe kijken Nederlandse rechtbanken naar uitzonderlijke omstandigheden?
Wat is overmacht?
Overmacht is een juridisch begrip dat betekent dat je door omstandigheden buiten jouw schuld om een verplichting niet kunt nakomen. Het verschilt van wanprestatie, want bij overmacht kun je de tekortkoming niet aan de schuldenaar toeschrijven.
Dit zie je bij dingen als ziekte, natuurgeweld of overheidsmaatregelen. Het is soms lastig te bepalen waar de grens ligt.
Definitie en juridisch kader
Overmacht betekent simpelweg dat iemand niet aan zijn verplichtingen kan voldoen door omstandigheden waar hij geen grip op had. Het principe zegt eigenlijk: niemand kan het onmogelijke doen.
In het verbintenissenrecht noemen we overmacht vaak force majeure. Frans voor ‘grote kracht’, klinkt misschien wat dramatisch, maar het dekt de lading wel.
Dit concept zie je terug in verschillende rechtsgebieden. In het privaatrecht zorgt overmacht ervoor dat partijen van hun verplichtingen af kunnen komen.
De situatie moet echt niet te voorzien zijn geweest. En het mag niet aan de betrokkene te wijten zijn.
Het juridische kader is er om mensen te beschermen tegen aansprakelijkheid voor dingen die ze niet konden voorkomen. Soms voelt dat als een redelijke uitweg, soms als een lastig excuus.
Verschil met wanprestatie
Wanprestatie ontstaat als iemand zijn verplichtingen niet nakomt en dat wel zijn eigen schuld is. Bij overmacht kun je daar niks aan doen.
Bij wanprestatie moet de schuldenaar vaak schadevergoeding betalen. Bij overmacht vervalt die verplichting.
Het draait allemaal om toerekenbaarheid:
- Wanprestatie: Tekortkoming is wél de schuld van de schuldenaar
- Overmacht: Tekortkoming is niet zijn schuld
De schuldenaar had bij wanprestatie meestal een keuze. Bij overmacht stond hij simpelweg met lege handen.
Voorbeelden uit de praktijk
Wat zijn nou typische voorbeelden van overmacht?
Natuurlijke oorzaken:
- Onverwachte ziekte
- Natuurgeweld zoals stormen of overstromingen
- Epidemieën of pandemieën
Menselijke oorzaken:
- Overheidsmaatregelen
- Quarantaines
- Oorlog of gewapende conflicten
Stel: een leverancier kan niet leveren omdat het personeel plots ziek is. Dan kan hij zich beroepen op overmacht.
Transportbedrijven die vastlopen door extreem weer komen vaak in dezelfde situatie terecht.
In contracten staan meestal force majeure-clausules. Die benoemen wat als overmacht telt en wat dat betekent voor de overeenkomst.
Voorwaarden voor overmacht
Wie met succes een beroep wil doen op overmacht moet voldoen aan drie voorwaarden. De tekortkoming mag niet aan de schuldenaar te wijten zijn, moest onvoorzienbaar zijn bij het sluiten van het contract, en ondanks redelijke voorzorgsmaatregelen onvermijdbaar blijken.
Niet-toerekenbaarheid
Een tekortkoming is alleen niet-toerekenbaar als deze niet door schuld van de schuldenaar komt. Dus: geen opzet of nalatigheid.
Artikel 6:75 BW zegt dat een tekortkoming niet toerekenbaar is als die niet aan de schuldenaar te wijten is. Ook mag het risico niet bij hem liggen volgens wet, contract of algemene opvattingen.
Belangrijke punten bij niet-toerekenbaarheid:
- Geen opzet of nalatigheid
- Het risico ligt niet bij de schuldenaar
- Externe oorzaak, buiten zijn macht
Als een leverancier te laat bestelt bij zijn eigen toeleverancier, valt dat onder zijn verantwoordelijkheid. Dat is dus geen overmacht.
Onvoorzienbaarheid
De omstandigheden die tot overmacht leiden, moeten onvoorzienbaar zijn geweest bij het sluiten van de overeenkomst. Partijen moeten niet redelijkerwijs hebben kunnen verwachten dat het zou gebeuren.
De toets voor onvoorzienbaarheid is objectief. Je kijkt of een redelijk handelende partij dit had kunnen zien aankomen.
Wat speelt mee bij onvoorzienbaarheid?
- Wanneer werd het contract gesloten?
- Bekende risico’s in de sector
- Eerdere soortgelijke gebeurtenissen
- Algemene ontwikkelingen in de maatschappij
Seizoensproblemen of bekende risico’s in een branche zijn meestal wél voorzienbaar. Een schaatsenleverancier kan bij een warme winter niet zomaar overmacht claimen.
Onvermijdbaarheid
Zelfs met redelijke voorzorgsmaatregelen moet de tekortkoming onvermijdbaar zijn. De schuldenaar moet echt gedaan hebben wat je mag verwachten om problemen te voorkomen.
Deze eis vraagt om een actieve houding. Je kunt niet gewoon afwachten; je moet echt iets geprobeerd hebben.
Voorbeelden van redelijke voorzorgsmaatregelen:
- Andere leveranciers zoeken
- Voorraad opbouwen van kritieke spullen
- Tijdig communiceren over problemen
- Crisisplannen maken en uitvoeren
De rechter kijkt per geval wat redelijk is. Dat verschilt per branche, type overeenkomst en de middelen van de schuldenaar.
Een webshop die tijdens Black Friday overbelast raakt en geen extra servercapaciteit regelt, kan zich niet beroepen op overmacht. Dat voelt misschien streng, maar is wel logisch.
Rechtsgevolgen van overmacht
Bij overmacht kan een partij tijdelijk of permanent onder contractuele verplichtingen uitkomen. Vaak betekent dit dat nakoming wordt opgeschort en de aansprakelijkheid voor schadevergoeding vervalt.
Opschorting en beëindiging van verbintenissen
Overmacht heeft direct invloed op contractuele verplichtingen. De partij die door overmacht wordt getroffen, mag de nakoming van haar verplichtingen uitstellen.
Bij tijdelijke overmacht schuift de uitvoering van het contract op. De verplichting blijft bestaan, maar onmiddellijke nakoming is niet nodig.
Permanente overmacht betekent dat de verbintenis eindigt. Dit gebeurt als nakoming door de overmacht echt onmogelijk wordt.
De wederpartij kan tijdens overmacht geen nakoming eisen. Zo voorkomt de wet contractbreuk bij de partij die door overmacht wordt getroffen.
Voorwaarden voor opschorting:
- Er moet daadwerkelijk sprake zijn van overmacht
- Nakoming moet onmogelijk of onredelijk zwaar zijn
- De situatie mag niet door toedoen van de schuldenaar ontstaan zijn
Aansprakelijkheid en schadevergoeding
Bij overmacht valt de aansprakelijkheid weg. De partij in overmacht hoeft dan geen schadevergoeding te betalen als zij haar verplichtingen niet nakomt.
Dit komt omdat er bij overmacht geen schuld is. De niet-nakoming ligt buiten de schuld van de schuldenaar.
De wederpartij draait dan zelf op voor het risico van schade door overmacht. Dit geldt tenzij het contract andere afspraken bevat.
Belangrijke beperkingen:
- Alleen directe gevolgen van overmacht vallen onder deze regel
- Schade door eigen toedoen blijft voor eigen rekening
- Verzekeringsverplichtingen kunnen gewoon blijven gelden
Bij gedeeltelijke overmacht ontstaat er een proportionele vrijstelling van aansprakelijkheid. De schuldenaar blijft wél verantwoordelijk voor het deel dat hij nog kan uitvoeren.
Overmacht in het contractenrecht
Het contractenrecht regelt overmacht via artikel 6:75 van het Burgerlijk Wetboek. Toch mogen partijen van deze wettelijke regeling afwijken en eigen afspraken maken.
Regelgeving in art. 6:75 BW
Artikel 6:75 BW stelt duidelijke eisen aan een geslaagd beroep op overmacht. De tekortkoming mag niet door schuld van de debiteur komen.
Ook mag het niet-nakomen niet voor risico van de debiteur zijn. De overmachtssituatie moet dus echt buiten de invloed van de contractpartij liggen.
Belangrijke voorwaarden voor overmacht:
- Het moet echt onmogelijk zijn om na te komen
- Geen schuld van de debiteur
- De situatie was bij het sluiten van het contract niet te voorzien
- Geen sprake van risicoaansprakelijkheid
Bij risicoaansprakelijkheid helpt overmacht niet. Bijvoorbeeld als werknemers of hulppersonen fouten maken, blijft de verbintenis bestaan.
De wet maakt onderscheid tussen verschillende vormen van onmogelijkheid. Tijdelijke onmogelijkheid kan leiden tot opschorting van de verbintenis.
Contractuele invulling en afwijkingen
Zakelijke contracten mogen het begrip overmacht ruimer of juist strikter formuleren dan de wet doet. Deze contractuele vrijheid geeft partijen meer grip op hun verplichtingen.
Contractpartijen kunnen precies afspreken welke situaties wel of niet onder overmacht vallen. Denk aan oorlog, natuurrampen of ingrijpen van de overheid.
Mogelijke contractuele regelingen:
- Uitbreiding van overmachtssituaties
- Beperking van het overmachtsbegrip
- Verdeling van risico’s tussen partijen
- Gevolgen bij overmacht (opschorting, ontbinding)
Niet alle contractuele bepalingen zijn geldig. Bepalingen die ingaan tegen openbare orde, goede zeden of redelijkheid en billijkheid zijn ongeldig.
Het loont om vooraf duidelijke afspraken te maken. Zo voorkom je discussies achteraf en bescherm je beide partijen bij onverwachte situaties.
Rol van de schuldenaar bij overmacht
De schuldenaar moet actief aantonen dat er sprake is van overmacht. Hij zal moeten bewijzen dat hij redelijke voorzorgsmaatregelen heeft genomen om de tekortkoming te voorkomen.
Bewijslast en uitleg
De schuldenaar draagt de bewijslast voor overmacht. Hij kan niet zomaar op deze uitzondering terugvallen.
De schuldenaar moet drie dingen aantonen:
- De tekortkoming is niet zijn schuld
- Het risico van de tekortkoming ligt niet bij hem
- De situatie was onvoorzienbaar en niet te vermijden
Het bewijs moet overtuigend zijn. Vage uitleg of algemene verhalen helpen niet.
Hij moet feitelijke omstandigheden laten zien. Waarom was nakoming echt onmogelijk?
Rechters kijken kritisch naar een beroep op overmacht. Alleen in uitzonderlijke gevallen accepteren ze het.
Redelijke voorzorgsmaatregelen
De schuldenaar moet alles doen wat redelijk is om de tekortkoming te voorkomen. Dat is echt essentieel bij overmacht.
Voorbeelden van redelijke maatregelen:
- Alternatieve leveranciers zoeken
- Noodmaatregelen treffen
- De wederpartij op tijd waarschuwen
Wie passief blijft, kan zich niet op overmacht beroepen. Je moet aantonen dat je echt actie hebt ondernomen.
Ook moet je laten zien dat die maatregelen daadwerkelijk zijn uitgevoerd. Alleen plannen maken is niet genoeg.
De rechter bekijkt of de genomen stappen redelijk waren in de gegeven situatie.
Overmacht in uitzonderlijke situaties
Noodtoestanden en grote maatschappelijke crises vormen vaak de basis voor overmacht. Zulke gebeurtenissen gaan verder dan normale bedrijfsrisico’s en maken het nakomen van contracten onmogelijk.
Noodtoestand en maatschappelijke gebeurtenissen
Een noodtoestand ontstaat door extreme omstandigheden die de samenleving raken. Oorlog, natuurrampen en grootschalige overheidsmaatregelen vallen hieronder.
Overheidsmaatregelen spelen een grote rol. Lockdowns, handelsembargo’s en noodverordeningen kunnen contracten onmogelijk maken. Wie een contract sluit tijdens een crisis, zal overmacht minder snel kunnen aantonen.
Natuurgeweld zoals overstromingen, aardbevingen en stormen vallen meestal onder overmacht. Zulke gebeurtenissen zijn onvoorspelbaar en niet te beheersen.
Sociale onrust en grootschalige stakingen kunnen ook als overmacht gelden. Dat hangt af van de ernst en het effect op het contract. Een lokale staking telt minder zwaar dan een landelijke transportstaking.
Specifieke voorbeelden zoals pandemie en stakingen
Pandemieën zijn ingewikkelde overmachtssituaties. COVID-19 liet zien dat virusuitbraken contracten kunnen ontregelen. Quarantainemaatregelen, reisverboden en leveringsproblemen maken nakoming vaak lastig of zelfs onmogelijk.
De rechter kijkt per geval of een pandemie overmacht oplevert. Hoe ernstig is de uitbraak? Wat zijn de gevolgen voor het contract?
Stakingen leveren wisselende uitkomsten op. Een staking van eigen personeel geldt zelden als overmacht—werkgevers kunnen daar vaak invloed op uitoefenen. Stakingen bij leveranciers of transporteurs maken meer kans.
Cyberaanvallen worden steeds vaker genoemd. Een grootschalige hack op kritieke infrastructuur kan overmacht opleveren. Gewone computerproblemen vallen daar meestal niet onder.
Terroristische aanslagen en politieke omwentelingen zijn andere voorbeelden die de rechter soms als overmacht erkent.
Veelgestelde Vragen
Overmacht brengt specifieke wettelijke eisen en bewijslast met zich mee. De gevolgen lopen uiteen van het wegvallen van aansprakelijkheid tot het beëindigen van het contract.
Wat zijn de wettelijke vereisten voor het inroepen van overmacht?
Artikel 6:75 BW noemt drie hoofdvereisten voor overmacht. De tekortkoming mag niet door schuld van de schuldenaar komen.
Het risico van de tekortkoming mag niet bij de schuldenaar liggen. De omstandigheid moet onvoorzienbaar en niet te vermijden zijn.
De schuldenaar moet aantonen dat hij geen invloed had op de situatie. De overmachtssituatie moet zijn ontstaan na het sluiten van de overeenkomst.
Hoe dient men te bewijzen dat er sprake is van overmacht?
Wie zich op overmacht beroept, moet dat zelf aantonen. Je moet laten zien dat de oorzaak niet te voorzien was toen je het contract afsloot.
Je moet ook bewijzen dat je je niet kon verzekeren tegen het risico. Goede documentatie van de situatie helpt enorm.
Getuigenverklaringen en officiële rapporten ondersteunen je zaak. Het moet duidelijk zijn dat de overmacht direct leidde tot het niet nakomen van het contract.
Op welke wijze kan overmacht worden uitgesloten in een contract?
Partijen kunnen samen afspreken om overmacht te beperken of zelfs uit te sluiten. Zo’n clausule moet echt helder en ondubbelzinnig zijn.
Je kunt in het contract precies benoemen welke risico’s niet als overmacht tellen. De clausule moet wel redelijk zijn.
In consumentencontracten mag je overmacht meestal niet zomaar uitsluiten. Je moet de algemene voorwaarden op de juiste manier delen, anders zijn ze niet geldig.
Wat zijn de mogelijke juridische gevolgen wanneer overmacht wordt vastgesteld?
Als de rechter overmacht erkent, hoeft de partij geen schade te vergoeden. Soms mag je de verplichtingen tijdelijk opschorten.
Gedeeltelijke ontheffing kan ook, afhankelijk van de situatie. Na een bepaalde periode mag een partij het contract opzeggen.
De rechter beslist uiteindelijk wat het beste past bij het conflict.
Kunnen partijen nog verdere claims maken na een erkende overmachtssituatie?
Na erkenning van overmacht kun je geen schadeclaims meer indienen tegen de partij die tekortschiet. Schade die je al hebt geleden door de overmacht, blijft voor eigen rekening.
Toekomstige verplichtingen uit het contract kunnen nog wel blijven gelden. Claims over de periode vóór de overmacht kun je soms nog indienen.
Partijen mogen altijd onderhandelen over nieuwe afspraken. Misschien vinden ze samen een alternatieve oplossing voor wat er nog openstaat.
Welke alternatieven zijn er beschikbaar als overmacht niet kan worden aangetoond?
Als je overmacht niet kunt aantonen, dan geldt gewoon de normale contractuele aansprakelijkheid. Toch kun je vaak nog onderhandelen over een gedeeltelijke kwijtschelding.
Een buitengerechtelijke schikking kan helpen om schade en kosten wat te beperken. Soms lukt het om de contractvoorwaarden opnieuw te bespreken.
Je kunt ook samen besluiten om uitstel van nakoming af te spreken. Het is slim om een advocaat van Law & More in te schakelen, want die ziet vaak net andere mogelijkheden.
